Lugha ya Kiswahili Ina Nguvu Zaidi Kuliko Lugha Nyingine?
Imeandaliwa na Timu ya Idara ya Kiswahili
Tanzania ina takriban lugha 150, lakini sera za serikali zimeipa Kiswahili kipaumbele kikuu. Hili limeathiri wazungumzaji wa lugha za asili, hasa katika elimu ya msingi, kulingana na utafiti uliofanywa na wataalamu wa lugha. Utafiti huu unaonyesha kuwa changamoto hizi hazipo Tanzania pekee.
Hannah Gibson na Colin Reilly (Chuo Kikuu cha Essex) pamoja na Gastor Mabunda (Chuo Kikuu cha Dar es Salaam) waliendesha utafiti kuhusu sera na matumizi ya lugha nchini Tanzania, Zambia, na Botswana. Walibaini athari muhimu za sera hizi, hasa nchini Tanzania.
Katika makala haya, tutashirikisha mtazamo wa kimataifa kuhusu athari za sera za lugha ya serikali kwa Kiswahili na lugha nyingine za asili. Pia, tutaangazia uanuwai wa lugha nchini Tanzania na jinsi sera hizi zinavyoathiri matumizi yake.
Matokeo ya Utafiti
Kwa mujibu wa utafiti, katika baadhi ya maeneo nchini Tanzania, watoto hujifunza Kiswahili kwa mara ya kwanza wanapoanza shule za msingi. Hii ni changamoto kwa watoto wanaozungumza lugha kama Kisukuma, Kitaliki, na Kiiraqi. Katika baadhi ya mikoa, Kiswahili huzungumzwa kwa kiwango kidogo, huku maeneo mengine yakikitumia zaidi kwa shughuli rasmi kama utawala, dini, na mikutano ya hadhara.
Sera mbalimbali kama Sera ya Elimu na Mafunzo (1995-2014) na Sera ya Utamaduni (1997) hazijaweka bayana nafasi ya lugha za asili. Ni sera ya kitamaduni pekee iliyotaja lugha hizi, ikisema kuwa:
"Lugha za asili zitaendelea kutumika kama msingi wa mabadiliko ya Kiswahili."
Hata hivyo, sera hii haipendekezi matumizi rasmi ya lugha za asili, badala yake inahimiza kuondolewa kwa matumizi yake katika nyanja rasmi ili kuzuia mgawanyiko wa kikabila.
Mfano wa utekelezaji wa sera hii ni tamko la Shirika la Utangazaji la Tanzania (TBC) mnamo tarehe Oktoba 2003, lililopiga marufuku matumizi ya lugha za asili katika matangazo ya vyombo vya habari.
Sera hizi zimeifanya Kiswahili kuwa lugha yenye nguvu zaidi, lakini kwa gharama ya lugha nyingine, hali ambayo inawaathiri jamii zinazotumia lugha nyingine kama lugha ya kwanza.
Uanuwai wa Lugha Nchini Tanzania
Tanzania ni mojawapo ya nchi zenye uanuwai mkubwa wa lugha barani Afrika. Hakuna lugha yoyote inayozungumzwa asilia na idadi kubwa ya watu. Kiswahili, ambacho kinatumika kama lugha ya kitaifa, na Kiingereza, kilichorithiwa kutoka ukoloni, ndizo lugha zinazotumika kwa mawasiliano rasmi.
Lugha Maarufu za Asili Barani Afrika
• Kihausa – huzungumzwa Afrika Magharibi na Kati (takriban watu milioni 120).
• Kiamhari – lugha rasmi ya Ethiopia (wazungumzaji milioni 57).
• Kifulani – huzungumzwa Niger, Nigeria, Guinea, Mali, Senegal, Cameroon, na Ghana (milioni 41.6).
• Kiyoruba na Kiibo – lugha rasmi za Nigeria.
• Kiberber – inazungumzwa Tunisia, Mali, Libya, Misri, na Mauritania (milioni 32).
•
Lugha za Asili Tanzania
Tanzania ina makundi makuu ya lugha:
• Niger-Congo: Kibembe, Luguru, Makonde, Nyakyusa, Sukuma, Chaga, Gogo, Haya, Yao, nk.
• Nilo-Sahara: Kimasai, Kilu, Kizinza, Kisambaa, nk.
• Lugha Ndogo:
• (Khoisan) – Kihadza, Kisandawe.
• (Afro-Asiatic) – Iraqw, Burunge, Gorowa, Kiarabu.
•
Mgogoro wa Utambulisho wa Kitamaduni Afrika
Baada ya ukoloni, nchi za Afrika zilijitahidi kujenga utambulisho wa kitaifa kwa kutumia mifumo ya maendeleo ya Magharibi, iwe ya kibepari au kijamaa. Hata hivyo, sera nyingi zilizotegemea mifano ya Magharibi zilishindwa kusaidia jamii za Kiafrika kuunda utambulisho wao wa kipekee.
Kwa miongo kadhaa, bara la Afrika limekumbwa na changamoto ya kupoteza utambulisho wake wa kitamaduni kutokana na historia ya ukoloni, utegemezi wa nchi za nje, na ushawishi wa tamaduni za Magharibi. Wakoloni walilazimisha utamaduni wao, lugha, na maadili kwa Waafrika, hali iliyofanya baadhi ya jamii kutilia shaka mila zao.
Katika ulimwengu wa sasa, utamaduni wa Magharibi unazidi kusambaa, ukisukuma pembezoni tamaduni za Kiafrika. Hii imezua migogoro ya kijamii na hata vita vya wenyewe kwa wenyewe. Uharibifu wa utambulisho wa makabila umepelekea kudhoofika kwa utaifa, hali inayochangia vurugu na ugaidi kwa vijana wanaotafuta utambulisho mpya.
Ili kutatua tatizo hili, Afrika inapaswa:
• Kuhifadhi na kufundisha vizazi vipya kuhusu utamaduni wake.
• Kujenga utambulisho wa kitaifa unaoheshimu tofauti za kitamaduni.
• Kupata uwiano kati ya maendeleo ya kisasa na uhifadhi wa utamaduni.
• Kukuza uvumilivu na mazungumzo ili kupambana na vurugu na ugaidi.
Ushawishi wa Lugha za Kigeni Tanzania
Lugha ya Kigujarati, inayoizungumzwa na Wahindi wa Tanzania, imekuwa na athari kubwa katika jamii, hasa katika biashara na utamaduni. Baadhi ya athari zake ni:
• Uhifadhi wa utamaduni – Inawasaidia Wahindi wa Tanzania kudumisha mila na desturi zao.
• Ushirikiano wa lugha – Maneno ya Kigujarati yameingia Kiswahili, hasa katika sekta ya biashara.
• Mwingiliano wa kijamii – Inasaidia katika utofauti wa kiisimu nchini Tanzania.
Lugha za Kiniloti, kama Kimasai, zinazungumzwa zaidi kaskazini mwa Tanzania, karibu na mpaka wa Kenya. Lugha hizi pia zinapatikana katika nchi kama Ethiopia, Sudan, na Uganda.
Juhudi za UNESCO Katika Kulinda Lugha za Kiafrika
Katika miongo mitatu iliyopita, nchi nyingi za Afrika zimefanya juhudi kulinda lugha zao. Mfano mzuri ni Afrika Kusini, ambapo lugha rasmi 11 zinatumika katika utawala, elimu, na vyombo vya habari. Umoja wa Afrika umeanza kutambua umuhimu wa lugha hizi kwa maendeleo ya bara.
UNESCO pia imezindua miradi kadhaa ya kulinda lugha za Kiafrika. Mnamo mwaka 1997, mkutano maalumu wa sera za lugha za Kiafrika ulifanyika Harare, ambapo mipango ya kulinda lugha hizi ilijadiliwa.
Ingawa Kiswahili kimepewa nafasi kubwa Tanzania, kuna changamoto zinazotokana na kupuuzwa kwa lugha nyingine. Ni muhimu kwa serikali kutengeneza sera zinazoendeleza lugha zote, ili kuhakikisha kuwa jamii zote zinashiriki kikamilifu katika maendeleo ya nchi.
