Ushughulikiaji Chanya wa Migogoro ya Kiuchumi na Kifedha Inayotawala Kusini mwa Dunia
Imeandikwa na/ Krebso Diallo
Hivi karibuni, Rais wa Botswana Mokgweetsi Masisi alionya kuwa nchi yake inaweza kukata uhusiano wa kibiashara na kampuni ya kimataifa ya uchimbaji almasi De Beers, yenye makao yake Luxembourg, endapo itakataa kufanyiwa mapitio upya kwa mikataba ya ununuzi na uuzaji wa almasi.
Afrika ndiyo mzalishaji mkubwa wa almasi duniani, huku Botswana ikiongoza sekta hiyo. Hata hivyo, taifa hili hupokea takribani asilimia 25 pekee ya thamani ya almasi (kabla ya mwaka 2000 ilikuwa ni asilimia 10 pekee kwa mujibu wa mkataba wa 2011), huku asilimia 75 iliyosalia ikienda kwa De Beers.
Masisi, kiongozi wa Botswana Democratic Party aliyeingia madarakani mnamo tarehe Aprili 1, 2018, alianza mazungumzo ya mapitio na kampuni hiyo, lakini yalicheleweshwa kutokana na mlipuko wa virusi vya corona. Katika mkutano wa hadhara uliofanyika Mosopa, kilomita 65 kutoka mji mkuu Gaborone, Masisi alisema:
“Sasa tumepata uelewa wa kina kuhusu jinsi soko la almasi linavyofanya kazi. Tumegundua tumekuwa tukipokea pungufu ya kile tunachostahili. Almasi zetu zinaleta faida kubwa, na mkataba wa 2011 haukuwa na manufaa kwetu. Tukishindwa kufikia makubaliano yenye maslahi ya pande zote, basi kila mmoja atalazimika kufunga mizigo yake na kuondoka.”
Kampuni ya De Beers ilianzishwa mnamo 1888 na Cecil Rhodes kwa uchimbaji wa almasi kusini mwa Afrika. Kufikia 1889, Rhodes alikuwa ameunganisha kampuni zote chini ya jina De Beers Consolidated Mines, na kuunda shirika la ukiritimba pekee wa almasi katika eneo hilo.
Baada ya kifo chake mnamo mwaka 1902, Ernst Oppenheimer aliibadilisha kampuni hiyo kuwa himaya ya kimataifa. Alianzisha mikataba ya kimonopoli iliyowazuia wauzaji na wanunuzi kufanya biashara nje ya De Beers, jambo lililoiimarisha zaidi sokoni. Karne ya 20 iliendelea kuwa enzi ya ukiritimba, ambapo De Beers ilinunua almasi ghafi, ikaamua kiasi kitakachopelekwa sokoni, na kupanga bei. Wakati fulani kampuni ilidhibiti hadi asilimia 90 ya soko la dunia.
Hata hivyo, miaka ya 1990 iliiweka katika lawama kutokana na kuhusishwa kwake na biashara ya “almasi za vita” nchini Liberia na Sierra Leone.
Katika hatua nyingine, mamlaka ya mpito nchini Burkina Faso ilitangaza hivi karibuni kuchukua kilo 200 za dhahabu kutoka kampuni ya SEMAFO (sehemu ya kundi la Endeavour Mining la Kanada), kwa madai ya “dharura ya umma.” Serikali ilisisitiza kuwa hatua hiyo ni ya muda na inafanyika kwa misingi ya soko la kimataifa la dhahabu.
Sheria ya madini ya Burkina Faso inaruhusu hatua kama hizi endapo kuna dharura ya umma, kwa sharti serikali ilipe fidia ya haki kwa makubaliano ya pande zote au kupitia usuluhishi wa kimataifa.
Historia inaonesha kuwa kampuni nyingi za kigeni, hasa kutoka Kanada, zimehusishwa na:
• Ukiukwaji wa haki za binadamu,
• Ajira ya watoto,
• Uharibifu wa mazingira,
• Ulaghai wa kodi na udanganyifu wa bei,
• Uporaji wa rasilimali kwa kushirikiana na tabaka la viongozi wafisadi.
Kampuni nyingi huhamisha faida zao kwa sarafu za kigeni, jambo linaloongeza madeni ya nje kwa nchi za Kiafrika, hata pale mikataba ya msingi inaporuhusu malipo kwa sarafu za ndani.
Matokeo ya mfumo huu ni upungufu mkubwa wa rasilimali zisizorejesheka na kushuka kwa utajiri wa taifa katika nchi nyingi tangu mwaka 2000. Hata Benki ya Dunia inakiri kuwa karibu asilimia 90 ya nchi zilizo kusini mwa Jangwa la Sahara zimekumbwa na kupungua kwa utajiri wa kitaifa.
Tofauti na nchi kama Norway, Australia na Kanada, ambazo uchumi wake pia unategemea rasilimali asilia, mataifa mengi ya Afrika hayajaunda mifumo ya fidia na uwekezaji wa rasilimali. Hivyo, uchumi wao unazidi kudhoofika.
Migogoro hii si suala la kuzuia uwekezaji, bali ni mapambano dhidi ya uporaji wa rasilimali na mtiririko haramu wa fedha. Nchi za Afrika zinahitaji mikakati ya pamoja ya usimamizi na uwazi katika sekta ya madini, badala ya visingizio vya nje au siasa za muda. Njia ya kudumu ni kujenga mwafaka wa kitaifa na kikanda kuhusu vipaumbele vya kiuchumi ili kuzuia kudorora zaidi kwa maendeleo.
