Kiswahili: Chimbuko na Maendeleo yake Kupitia Wakati Kwenye Afrika Mashariki

Imeandikwa na: Alaa Yahia

Lugha ni mfumo wa ishara na alama unaounda zana ya maarifa. Ni njia muhimu zaidi ya mawasiliano na mwingiliano kati ya watu wa jamii katika nyanja zote za maisha. Bila lugha, shughuli za utambuzi za watu hazingewezekana. Lugha inahusiana sana na kufikiri; mawazo ya binadamu huundwa kila wakati katika muundo wa lugha, hata katika hali ya kufikiri kimya kimya. Ni kwa njia ya lugha tu ndipo wazo hupata uwepo wake halisi. Kama ilivyo kwa kila lugha, Kiswahili kina chimbuko na kuundwa. Katika utafiti huu, tutazingatia lugha hii muhimu sana ya Kiafrika, nacho ni Kiswahili.

Hakuna shaka kwamba Kiswahili kina historia ndefu tangu enzi za kale, lakini kimepata umuhimu mkubwa zaidi baada ya wafanyabiashara wa Kiarabu, Waajemi, na Wahindi kuanza kuhamia huko mnamo karne ya 7. Tunagawanya historia na ukuaji wa lugha kwa viwango vinne:

1. Kiwango cha Kwanza (Wabantu):

Wakazi asili wa eneo la pwani ya Afrika ni Wabantu. Mnamo mwaka 1000 KK, Wabantu walikuwa wakazi wengi wa eneo la pwani, na walichukua maeneo hayo kwa kukaa na kufaidika na rasilimali muhimu zilizopatikana huko. Walikuwa wawindaji na wafugaji wa wanyama kama ng'ombe, na baadaye walijihusisha na kilimo cha nafaka na mazao mengine, wakifaidika na udongo wenye rutuba wa kingo za mito. Wakati huo, wakazi wengi walikuwa kwenye pwani ya Bahari ya Hindi na kingo za mito inayopatikana katika eneo hili. Wabantu walifika mipaka ya kusini ya eneo la pwani, linalojulikana kama eneo la Limpopo, mnamo mwaka 500. Hapa ndipo lugha ya Kiswahili ilianza kuibuka kupitia lugha ya Wabantu na kuna mambo mengi yanayothibitisha ukweli huu.

Kwa mfano, kwa upande wa msamiati, kuna kufanana sana kati ya Kiswahili na lugha za Kibantu. Mabadiliko madogo yanaweza kutokea katika viambishi au matamshi, lakini mzizi wa maneno unabaki kama ulivyo, kwa kuwa:

- Kiswahili: Mtu, Maji
- Kizigua: Mntu, Manzi

Kwa upande wa sentensi, kila moja ina maudhui na sifa zake.

- Kiswahili: anakula ugali
- Kizigua: adya ugali

Kwa upande wa sarufi, kila moja ina umoja na wingi, viambishi awali na mwisho vinavyohusiana na umoja na wingi, kama vile:

- Kiswahili: 
  - Umoja: baba (a-na-lima)
  - Wingi: baba (wa-na-lima)
- Kijita:
  - Umoja: tata (ka-lima)
  - Wingi: batata (a-ba-lima)

Tukiangalia mifano hii miwili iliyooneshwa, tutakuta: (jina + viambishi vinavyohusiana na jina + wakati + mzizi), na hii inafanana sana baina yao.

Kwa upande wa vitenzi, kwa asili, lugha ya Kiswahili inategemea kiambishi cha neno cha Kibantu "a", ikionyesha ushawishi mkubwa wa Wabantu katika kipengele hiki. Kwa mfano, takriban 90% ya vitenzi vya Kiswahili huishia na kiambishi cha neno cha Kibantu "a", kwani:

- Kiswahili: ku-kimbi(a)
- Kisukumu: ku-pik(a)

Baada ya Wabantu kukaa kwenye pwani ya Afrika Mashariki, walianza shughuli ya biashara na Waarabu na ulimwengu wa nje. Wafanyabiashara Waarabu walianza kuhamia Afrika tangu uvamizi wa Kiislamu wa Misri na nchi za Maghreb katika karne ya 7. Walipanua njia zao za biashara kidogo kidogo kuelekea kusini wakati wa karne ya 8, wakifikia baadhi ya miji ya pwani ya Afrika. Wahamiaji wa kwanza wa Kiarabu hawakupata ugumu wowote kukaa katika miji ya Afrika Mashariki kwa kuwa hakukuwa na miungano ya kikabila yenye mshikamano au nchi zenye nguvu zinazotawala miji hiyo. Kwa hivyo, wafanyabiashara Waarabu waliweza kuanzisha mitandao ya biashara na kupata ushawishi wa kisiasa baada ya muda. 

Mwisho wa karne ya 8, biashara ya Afrika Mashariki iliunganishwa na biashara ya Kiarabu katika Bahari ya Hindi nzima. Baada ya Uislamu, wafanyabiashara Waarabu walipendelea kusafirisha hadi pwani ya Afrika Mashariki (katika Tanzania na Kenya ya sasa) badala ya sehemu nyingine za Afrika au Asia. Hii ni kwa sababu hali ya hewa ilikuwa na unyevunyevu zaidi na kusimama kwa meli kulikuwa rahisi kutokana na visiwa vingi vilivyo kando ya pwani. Waarabu waliita nchi hizi "Ardhi ya Wazungu." 

Kutokana na mwingiliano huu wa kibiashara, ikifuatiwa na utawala wa Afrika Mashariki na ufalme wa Kiislamu, hasa Oman, lugha ya Kiswahili iliathiriwa sana na Kiarabu. Maneno ya Kiarabu yalianza kuunda zaidi ya 45% ya lugha. Kwa mfano:

- Kiswahili: Samaki, Wakati,....
- Kiarabu: Samak, Wakat,....

Angalia kwamba maneno ya Kiswahili yanaathiriwa na Kiarabu, lakini kwa mujibu wa hali ya Kiswahili, maneno yanamalizika kwa sauti irabu. Kwa sababu mfumo wa sauti wa Kiswahili unategemea vokali, ni muhimu kubadilisha maneno ya Kiarabu ili kufuata matamshi ya Kiswahili.

Mnamo mwaka 1498, msafara wa "Vasco da Gama" wa uvumbuzi ulifika kwenye pwani ya Afrika Mashariki. Ujio wake (na baada yake) ulileta meli za kivita za Kireno zenye silaha ambazo miji ya pwani haikuwa na uwezo wa kupinga. Mnamo mwaka 1502, Sultani wa "Kilwa" alilazimishwa kukubaliana na Wareno kulipa ushuru badala ya kutokushambulia mji wake. Hali hii ilifanyika pia kwa Sultani wa Zanzibar. Licha ya makubaliano haya, meli za kivita za Kireno ziliendelea kushambulia miji ya pwani. Kilwa, Mombasa, na miji mingine ikaanguka, mengi yakichukuliwa na kuharibiwa. 

Mnamo mwaka 1506, Wareno walikuwa wametawala kabisa pwani yote ya Afrika Mashariki, pamoja na eneo la pwani na watu wake. Kupitia aghalabu ya kipindi cha historia yao, Wareno hawakutawala moja kwa moja eneo la pwani. Waliuacha utawala kwa watawala wa Kiislamu wa miji ya pwani, waliokuwa na mamlaka ya jina tu, lakini walikuwa chini ya utawala wa Kireno na walilazimishwa kulipa ushuru na kodi kwa Mfalme wa Ureno. 

Uvamizi huu ulisababisha lugha ya Kiswahili kuathiriwa na Kireno, na kuongeza msamiati mpya wa Kireno. Baadhi ya mifano ya jinsi lugha ilivyoathiriwa ni kama:

- Kiswahili: Meza
- Kireno: Mesa

Kiwango cha Nne (Historia Mpya)

Mwishoni mwa karne ya 19, kulikuwa na mbio ya kikoloni ya Afrika ambayo ilihusisha nchi kubwa za Ulaya. Baada ya idadi ya makubaliano yaliyosainiwa na Ujerumani, Ureno, na nchi zingine, ulinzi rasmi wa Uingereza ulianza kwenye Zanzibar mnamo mwaka 1890.

Miji ya pwani iliyoko kando ya bara la Afrika ilibaki chini ya ukoloni wa Uingereza au Ujerumani. Miji ya pwani ya Kenya kama Mombasa ilikuwa chini ya ulinzi wa Uingereza tangu 1895, na kisha ikawa sehemu ya koloni la Kenya la Uingereza mnamo mwaka 1920. Hatimaye ilipata uhuru na hali yake ya kisasa mnamo mwaka 1963. Sehemu iliyobaki kutoka eneo la pwani (kama miji ya Kilwa na Dar es Salaam) ilikuwa sehemu ya koloni la Kijerumani la Tanganyika tangu 1891. Baada ya Vita vya Pili vya Dunia, Ujerumani ilipoteza utawala wake na ikawa chini ya ulinzi wa Uingereza. Hatimaye Tanganyika ilipata uhuru wake mnamo mwaka 1961 na ikawa nchi ya kisasa ya Tanzania.

Kutokana na ukoloni huu, lugha ya Kiswahili iliathiriwa na kufikia kilele chake cha maendeleo, ikiathiriwa na lugha za Ulaya na kuundwa kutoka maneno mengi sana, kama:

• - Kiswahili: shule
   - Kijerumani: schule
  - Kiswahili: redio, televisheni
• - Kiingereza: radio, television

Pia iliathiriwa na Kihindi na Kiajemi.

Kwa hayo, tumefika mwisho wa safari yetu katika lugha ya Kiswahili, lugha inayoakisi historia na ustaarabu wa nchi yake... Lugha ni kioo cha jamii, siyo fasihi tu, na kama tulivyoona, lugha inakuza na kubadilika kama mtoto... Kinachoendelea kinaendelea na kinachojificha na wakati kinapotea.... Kile Kiswahili kimechofikia ni hatua muhimu kwenye historia ya lugha za Kiafrika. Kiswahili… Lugha ya ulimwengu.