Hali za Lugha za Jamii katika Afrika Masharaiki

Imeandaliwa na Timu ya Idara ya Kiswahili

Nchi za Afrika Mashariki ni makazi ya lugha na tamaduni kadhaa. Hali hii inafanya mchakato wa Umoja wa Kitaifa kuwa mgumu sana. Lugha ni zana muhimu sana katika kufanikisha Umoja na Mshikamano wa Kitaifa. Na vilevile lugha za kienyeji katika Afrika Mashariki zina jukumu muhimu sana; kwani zina zaidi ya njia ya mawasiliano, zinawakilisha kumbukumbu ya pamoja ya watu, zinaunda utambulisho wa kitamaduni, zinachangia katika ujenzi wa jamii, na kuunga mkono maendeleo endelevu. Kuhifadhi lugha hizi ni kulinda urithi wa kitamaduni uliojaa na wenye tofauti katika eneo hilo, kuimarisha Mshikamano wa Kitaifa, na kuhakikisha maisha bora kwa vizazi vijavyo. Lugha za kienyeji zina mahusiano ya karibu na utambulisho wa kitamaduni wa watu; zabeba maadili, mila, na maarifa yaliyokusanywa kupitia vizazi.

Lugha za kienyeji katika Afrika Mashariki zina jukumu muhimu  kuimarisha utambulisho wa kitamaduni na Umoja wa Kitaifa; kwani zinachangia  kuhifadhi urithi wa kitamaduni na lugha wa eneo hilo. Lugha hizi zatumika kwa kiasi kikubwa katika mawasiliano ya kila siku, jambo linalosaidia jamii kuelewa mada muhimu kama afya, elimu, na kilimo. Pamoja na hilo, lugha za kienyeji ni chombo chenye ufanisi katika kueneza maarifa na kukuza elimu katika maeneo ya vijijini, ambapo matumizi ya lugha rasmi huwa madogo. Jukumu hili muhimu linaimarisha maendeleo endelevu kwa kuwezesha upatikanaji wa taarifa na huduma muhimu, na hivyo kusaidia ushiriki wa kijamii na kiuchumi kwa kina zaidi. Matumizi ya lugha za kienyeji katika vyombo vya habari na elimu yanaimarisha mahusiano ya watu na tamaduni zao, na kuchangia katika kuboresha ubora wa maisha kwa wote.

Umuhimu wa Lugha za Jamii Kuunda Utambulisho wa Kitamaduni katika Afrika Mashariki

Wadhifa ya lugha za ndani katika kuhifadhi utambulisho wa kitamaduni haiwezi kuepukwa, kwa mfano, kuna zaidi ya lugha 120 za ndani zinazotokana na makundi ya lugha tofauti kama Kiswahili, Nilo-Saharan na Bantu. Lugha hizi zimeunganishwa na tamaduni na mila kadhaa, kama vile Kiswahili kilicho na mahusiano na sanaa na ufundi wa kijadi ya watu wa pwani, na Kihaya kinachoakisi imani za kidini na mila za jamii ya Wahaya. Kutumia lugha za ndani katika taasisi za kiserikali, elimu na vyombo vya habari huko nchini Tanzania inasaidia kuimarisha hisia za Utaifa na utambulisho wa kitaifa kwa wananchi.

Pia huko nchini Kenya, lugha za ndani pia ni msingi wa urithi wa kitamaduni na mila ya watu. Kwa mfano, Kikuyu ina mahusiano na vitendo vya kilimo na ufugaji wa watu wa Kikuyu, wakati Kijaluo imeunganishwa na sanaa za kijadi na muziki wa watu wa Jaluo. Kukubali lugha mbili rasmi za Kenya, Kiswahili na Kiingereza, pamoja na kutambua wadhifa muhimu wa lugha za ndani katika elimu na vyombo vya habari, imesaidia kuimarisha utaifa na umoja wa kijamii wa makundi ya kikabila tofauti.

Changamoto za Lugha za Kijamii

Kuna changamoto nyingi zinazokabiliwa na lugha za kijamii, na changamoto hizo ni kama sifa za lugha za kijamii, kwa sababu lugha hizo hadi sasa haziwezi kupambana na changamoto hizo, kwa hivyo zilikuwa lugha za hadhi ya chini.

Manmo mwaka 1992, Heine alionesha sababu zinazosababisha kuwa lugha za kijamii ni lugha za hadhi ya chini. Lugha za kijamii hazikusanifiwa za zinatumia lugha isiyo rasmi yaani ya kilahaja. Pamoja na nyingi ya lugha hizi ni lugha za makabila ya ndani ya nchi. Pia lugha hizo hutumika kama lugha ya kutolea elimu katika mfumo usio rasmi. Wazungumzaji hujifunza lugha hizi nyumbani au kwa wanajamii wenyewe. Vilevile hakuna mipango madhubuti iliyoandaliwa katika sera ya lugha ili kuzikuza na kuzieneza lugha hizi, na hazitumika katika mazingira rasmi ya kazi. Pamoja na lugha hizo hutumiwa na watu wa kawaida ambao wengi wao huishi vijijini. Kwa hizo zote tunaweza kusema kwamba lugha za kijamii ni lugha zenye hadhi ya chini.

Maono ya UNESCO: Kukuza Lugha za Kienyeji katika Afrika Mashariki kama Msingi wa Maendeleo ya Kitamaduni na Kielimu

Ripoti ya karibuni ya Shirika la Umoja wa Mataifa la Elimu Sayansi na Utamaduni (UNESCO) imesisitiza kuwa asilimia 40 ya watu duniani hawana fursa ya kupata elimu kwa lugha yao ya mama wanayoizungumza au kuelewa. Katika baadhi ya nchi, asilimia hii inapanda hadi zaidi ya 90%. Utafiti unaonesha kuwa matumizi ya lugha za mama katika elimu yanatoa msingi thabiti wa kujifunza, huongeza kujiamini, na kukuza ujuzi wa kufikiri kwa kina, na kufungua mlango wa kujifunza kati ya vizazi, hivyo kusaidia katika kuhifadhi lugha, utamaduni, na urithi usioonekana. Maadhimisho ya mwaka huu ya Siku ya Kimataifa ya Lugha Mama yanalenga kuangazia umuhimu wa kutekeleza sera za elimu zinazojumuisha lugha nyingi ili kufikia lengo la nne la Malengo ya Maendeleo Endelevu, linalohimiza elimu bora na jumuishi kwa wote. Mwelekeo huu haukusudii tu kuboresha matokeo ya ujifunzaji, bali pia kujenga madaraja ya uelewano kati ya tamaduni mbalimbali. Na Inaboresha utofauti wa lugha kama nguvu muhimu katika kukabiliana na changamoto za kimataifa.

UNESCO inahimiza kuimarisha matumizi ya lugha za kienyeji katika mifumo ya elimu ndani ya Afrika Mashariki, hasa nchini Tanzania ambako kuna wingi wa lugha za kienyeji. UNESCO inaamini kuwa matumizi ya lugha hizi katika elimu yanachangia kuboresha ubora wa ujifunzaji na kuimarisha maelewano ya kitamaduni kati ya jamii tofauti. Mbinu hii haichangii tu kuhifadhi lugha za kienyeji na urithi wa kitamaduni, bali pia inasaidia kufikia Maendeleo Endelevu kwa kuwawezesha jamii kupata maarifa na taarifa kwa lugha zao wenyewe. Kwa hivyo, UNESCO inahimiza serikali za Afrika Mashariki kupitisha sera za elimu zinazokuza matumizi ya lugha za kienyeji ili kufanikisha maendeleo ya kijamii na kiuchumi. Uwekezaji katika elimu inayojumuisha lugha nyingi ni uwekezaji katika mstakabali wa vizazi vijavyo. Inaakisi kujikita kwa haki na usawa katika kutoa fursa za elimu kwa wote, bila kujali lugha wanayozungumza.

Ushawishi wa Lugha za Kienyeji katika Maisha ya Kisiasa Nchini Kenya.

         utofauti wa lugha na kabila ni miongoni mwa mambo yanayoathiri kwa kiasi kikubwa maisha ya kisiasa. Mfano maarufu wa athari za lugha za kienyeji katika siasa za Kenya ni kilichotokea wakati wa uchaguzi mkuu wa mwaka 2007nchini Kenya.

 Mfano: Uchaguzi Mkuu wa Kenya Mwaka 2007

Katika uchaguzi huo, wagombea wakuu wawili walishindana: Mwai Kibaki, aliyewakilisha jamii ya Kikuyu, na Raila Odinga, aliyewakilisha jamii ya Luo. Wagombea wote wawili walitumia lugha zao za kienyeji (Kikuyu na Luo) katika kampeni zao za uchaguzi ili kuvutia uungwaji mkono kutoka kwa makundi yao ya kikabila na lugha.

Athari kwa Kampeni za Uchaguzi

1. Uhamasishaji wa Kikabila: Wakati wa kampeni za uchaguzi, lugha za kienyeji zilitumika sana katika kuwasiliana na wapiga kura, jambo ambalo lilisaidia kuimarisha uaminifu wa kikabila. Wanasiasa walitegemea lugha za makundi yao ili kuimarisha hisia za kuungana na kuwahamasisha wapiga kura kwa misingi ya kikabila.
2. Kuongezeka kwa Mvutano: Matumizi makubwa ya lugha za kienyeji, pamoja na hotuba za kikabila, yalipelekea kuongezeka kwa mvutano kati ya makundi mbalimbali. Baadhi ya wanasiasa walitumia lugha zao za kienyeji kusambaza ujumbe uliokuwa unakuza mgawanyiko wa kikabila, hali iliyosababisha kuongezeka kwa mvutano baada ya kutangazwa kwa matokeo ya uchaguzi.

Matokeo ya Kisiasa na Kijami

Baada ya uchaguzi, migogoro ya kisiasa iliyozidishwa na mgawanyiko wa lugha na kabila ilisababisha kuibuka kwa vurugu kubwa. Hisia za kutengwa na dhuluma kati ya makundi mbalimbali zilisababisha maandamano makubwa, ambayo hatimaye yaligeuka kuwa mapigano ya kikabila makali. Katika kipindi hiki, matumizi ya lugha za kienyeji katika vyombo vya habari na hotuba za kisiasa yalichangia kuchochea migogoro, kwani ujumbe ulioelekezwa kwa lugha za kienyeji ulitumiwa kuimarisha migawanyiko badala ya kuwaunganisha watu. Hali hii ilisababisha vifo vya maelfu ya watu na kuhamishwa kwa mamia ya maelfu.

Mahusiano ya Umoja wa Kitaifa na Kutumia Lugha Moja:

Tunapenda kusisitiza hapa kwamba umoja wa kitaifa hauna mahusiano ya moja kwa moja na nchi kutumia lugha moja. Umoja wa Kitaifa unaweza kujengwa na kudumishwa hata katika nchi yenye lugha nyingi, mfano ni Tanzania. Kinachotakiwa katika kudumisha Umoja wa Kitaifa ni kwa viongozi husika kutawala na kutumia raslimali za nchi hiyo kwa misingi ya haki na kwa faida ya jamii kwa ujumla.

Hata nchi yenye lugha moja inaweza kushindwa kujenga Umoja wa Kitaifa ulio imara ikiwa haki haitatawala. Nchi kama: Somali (Kisomali) na Ethiopia (Amharic), kila moja ina lugha yake kuu ya mawasiliano lakini nchi hizo zimeshindwa kujenga umoja wa kitaifa ulio imara.

Tofauti Baina ya Siasa za Lugha Zinazohakikisha Nchini Guinea na Nchini Tanzania Kuhusu Lugha za Kijamii:

SERA ya lugha ya Guinea ni miongoni mwa sera chache sana huko barani Afrika ambayo inakazia umuhimu wa kukuza lugha za jamii kwa ajili ya matumizi mapana ya kijamii. Kati ya lugha za jamii 20 za Guinea, lugha za jamii 8 zimeendelezwa na kufikia hadhi ya kuwa lugha za taifa. Lugha hizi ni: Ful; Manding; Susu; Kisi; Kpelle; Loma; Basari; na Koniagi. Kuendelezwa kwa lugha hizi hadi kufikia lugha za taifa kunatokana na sera nzuri ya kuzithamini lugha hizi za jamii. Watunga sera nchini Guinea walichagua kwa makusudi mkabala wa kukuza lugha za ndani (zaidi ya moja) ili ziendelezwe sambamba na lugha ya kimataifa ya kutoka nje. Mpango huu wa sera ni mzuri kwa sababu lugha zote hupewa nafasi sawa ya kuendelezwa. Wakati lugha nane za jamii zinatumika kikamilifu kwa mawasiliano ya kitaifa, lugha ya Kifaransa nchini Guinea hutumika kwa mawasiliano ya kitaifa na kimataifa.

Kwa upande wa Tanzania, kushuka hadhi kwa lugha za jamii kunatokana na sera ya lugha kufuata mkabala wa kuendeleza lugha moja ya ndani (Kiswahili) sambamba na lugha ya kigeni (Kiingereza) kwa mawasiliano ya kitaifa na kimataifa. Kwa mujibu wa sera ya lugha iliyopo ni vigumu sana kuinua hadhi ya lugha za jamii hapa nchini. Sera ya lugha ya Tanzania inahitaji kufanyiwa marekebisho ya msingi ikiwa tunataka kuinua hadhi ya lugha za jamii. Kwanza, sera ya lugha inatakiwa ifuate mkabala wa kukuza lugha kadhaa za ndani kwa mujibu wa vigezo vitakavyoonekana kufaa. Mathalani, sera ya lugha inaweza kuanza kuendeleza lugha zenye watumiaji wengi na kuishia kwa lugha zenye watumiaji wachache. Ieleweke hapa kwamba huu ni mpango wa muda mrefu na sio wa muda mfupi. Njia nyingine ni ile ya kuendeleza lugha za jamii kikanda kwa kufuata wazungumzaji ili kila kanda iteue lugha moja ya kuendelezwa. Mpango huu unatekelezeka ikiwa sera ya lugha itabadilika na kutamka hivyo.

Utumiaji wa Lugha za Jamii Kijinsia huko Nchini Tanzania

Katika Tanzania, tafiti mpya zinaonesha kuna kiwango kikubwa cha ufanano katika matumizi ya lugha kati ya jinsia, ambalo huakisi umuhimu wa utambulisho wa kitamaduni wa eneo hilo, kwani lugha za asili bado zinadumishwa katika maisha ya kila siku ya watu hata katika uwepo wa Kiswahili. Wanawake na wanaume kwa pamoja hupendekeza matumizi ya lugha za kikabila (LZJ) kuliko Kiswahili rasmi katika maeneo muhimu mbalimbali. Nyumbani, asilimia 80 ya wanawake huitumia lugha za kikabila, ikilinganishwa na asilimia 64 ya wanaume. Wakati asilimia 20 tu ya wanawake huitumia Kiswahili nyumbani, ikilinganishwa na asilimia 36 ya wanaume.

Katika jamii, lugha za kikabila bado ni zile zinazoendelea kutumika kwa wingi, ambazo hutumika na asilimia 76 ya wanawake na  asilimia 58 ya wanaume. Kwa upande mwingine, asilimia 26 ya wanawake hutumia Kiswahili katika jamii, ikilinganishwa na asilimia 42 ya wanaume. Katika maeneo ya kazi, matumizi ya lugha za kikabila bado yanabaki yakitawala, kwa asilimia 72 kwa wanawake na 67 kwa wanaume. Matumizi ya Kiswahili yanafikia asilimia 28 kwa wanawake na 33 kwa wanaume. Kutokana na takwimu hizi, inaonekana kwamba jinsia zote nchini Tanzania zinapendekeza matumizi ya lugha za asili kuliko lugha rasmi ya Kiswahili. Mtindo huu unaonekana wazi zaidi kwa wanawake, ambao hutumia kiwango cha juu cha lugha za kikabila ikilinganishwa na wanaume katika maeneo yote yaliyohusishwa.

Matumizi ya Lugha za Jamii katika Vyombo vya Habari

Matumizi ya lugha za kienyeji kwenye vyombo vya habari nchini Tanzania ni sehemu muhimu ya kuhifadhi utambulisho wa kitamaduni na kuimarisha maelewano ya kijamii. Kutokana na wingi wa lugha mbalimbali nchini, vyombo vya habari vinavyotumia lugha za kienyeji vina nguvu kubwa ya kusambaza taarifa kwa njia inayofahamika kwa kila mtu, hasa katika maeneo ya vijijini ambako lugha ya Kiswahili na lugha nyingine bado ni njia kuu ya mawasiliano. Matumizi haya yanasaidia kuhakikisha ujumbe uwafikie watu wengi, hivyo kuimarisha ushirikishwaji wa kijamii kwenye masuala ya kitaifa.

       Ingawa Kiswahili ni lugha ya taifa na rasmi, Tanzania ina lugha nyingi za kienyeji ambazo zinaendelea kuwa sehemu ya maisha ya kila siku ya watu. Hivyo, matumizi ya lugha hizi kwenye vyombo vya habari yanasaidia kuimarisha utamaduni na kutoa nafasi kwa watu wengi zaidi kushiriki katika majadiliano ya kitaifa. Aidha, kutumia lugha za kienyeji kunasaidia katika kufikisha habari kwa njia inayowafikia moja kwa moja walengwa katika maeneo ya vijijini. Hii inachangia katika kuhifadhi na kukuza lugha hizi, huku ikiimarisha mshikamano na uelewa wa pamoja katika jamii.

Vyanzo:

https://journals.mu.ac.ke/index.php/mwl/article/view/152

https://news.un.org/sw/story/2024/02/1172272

https://www.dw.com/sw/athari-za-lugha-za-kienyeji-kwenye-uchaguzi-wa-kenya/a-16635379

https://ar.globalvoices.org/2022/04/20/73931/

https://journals.ekb.eg/article_176508.html

https://drive.google.com/drive/folders/18J5YO71wrv6HGBJZ-WZzgFxHOa4AaL5z