Siku ya Wakulima: Umuhimu wa Kilimo, Changamoto na Fursa

Imeandaliwa na Timu ya Idara ya Kiswahili

Mratibu wa Lugha ya Kiswahili/ Mervat Sakr

Kila nchi ina sifa ya baadhi ya shughuli za kiuchumi, lakini kinachoitofautisha Tanzania ni sekta ya kilimo hasa, lakini kwa nini kilimo hasa? Kwa sababu Tanzania ina maeneo makubwa yanayofaa kwa kilimo, na bila shaka wananchi wengi wanafanya kazi katika kilimo, na pia hutoa mazao mengi, iwe kwa soko la ndani au kwa ajili ya kuuza nje ya soko la kimataifa, na kwa maslahi makubwa ya serikali katika nyanja ya kilimo, ilibidi kuwe na sherehe au siku ambayo jukumu la wakulima linakuza ustawi wa uchumi wa nchi, na siku hii ilikuwa ya Agosti 8 au - Siku ya Wakulima - ambayo serikali huadhimisha kila mwaka na pia ni likizo rasmi.

Mwanzoni, maadhimisho ya Siku ya Wakulima hayakuwa tarehe Agosti 8, na ilikuwa tarehe saba ya Julai, kisha serikali iliamua katikati ya miaka ya tisini kuisogeza baadaye hadi Agosti nane baada ya Julai 7 kuwa maarufu zaidi kwa maonyesho ya biashara na kisha Siku ya Kimataifa ya lugha ya Kiswahili, na sherehe hiyo ilifanyika kwa mara ya kwanza mnamo mwaka 1977 wakati wa utawala wa Julius Nyerere, kukuza sera ya serikali ya Andak, ambayo kauli mbiu yake ilikuwa "Siasa ni kilimo" na sherehe hiyo ilionyesha ingenuity ya wakulima katika matumizi ya mbinu za kisasa za kilimo kwa kiwango kikanda na kimataifa, iliyosababisha ustawi wa kilimo na uchumi wa taifa.

Kilimo nchini Tanzania ni chanzo cha maisha kwa watu wengi huku kikichangia asilimia 25.9 ya Pato la Taifa mnamo mwaka 2021, kwa mujibu wa Benki ya Dunia, na soko la nafaka la Tanzania linakidhi mahitaji ya ndani. Soko la nafaka linajumuisha nafaka, kunde na mbegu za mafuta. Mahindi na mpunga ni nafaka muhimu zaidi zinazozalishwa nchini. Kwa mujibu wa Shirika la Chakula na Kilimo (FAO), mahindi ndiyo nafaka inayolimwa kwa wingi na kuzalisha tani 7,039,000 mnamo mwaka 2021. Kwa kuongezea, mbaazi za India na maharagwe kavu husababisha uzalishaji wa kunde. Karanga na alizeti ni miongoni mwa mbegu za mafuta zenye tija zaidi. 

Mazao ya nafaka yanalimwa hasa kwa matumizi ya nyumbani nchini Tanzania. Pamoja na kuongezeka kwa kilimo na kupitishwa kwa mahuluti na teknolojia zilizobadilishwa maumbile, nchi inatarajiwa kuongeza sehemu yake ya biashara ya nafaka katika miaka ijayo.

Lishe ya jadi nchini Tanzania inategemea nafaka (mahindi na mtama), mizizi ya wanga na jamii ya kunde (hasa maharagwe). Nafaka na mizizi ya mizizi ni chakula kikuu kwa watu wengi katika maeneo ya vijijini, na mahindi hutumiwa katika mikoa yote ya Tanzania. Aidha, uzalishaji wa nafaka nchini una uwezo wa kukidhi mahitaji ya nafaka ya ndani na mahitaji ya masoko ya kikanda. Wanaweza kuchangia kwa kiasi kikubwa katika usalama wa chakula wa ndani na wa kikanda. Hata hivyo, tishio la mabadiliko ya tabianchi, ukosefu wa msaada wa kifedha na shughuli za ugani kwa wakulima wadogo nchini Tanzania zinatarajiwa kukwamisha soko la nafaka. Mpunga na mtama ndio mazao yanayolimwa zaidi Tanzania baada ya mahindi, ambapo jumla ya uzalishaji wa tani 2,688,000 na tani 1,077,000 mtawalia mnamo mwaka 2021.

Aidha, karibu robo tatu ya matumizi ya mahindi nchini yanatokana na uzalishaji wa ndani. Kwa mujibu wa Idara ya Kilimo ya Marekani (USDA), mnamo mwaka 2021, matumizi ya kila mtu ya Tanzania kwa kila mtu yalikuwa karibu kilo 135, na mtama ndio aina maarufu zaidi. Mahindi hutoa asilimia 80 ya kalori za lishe na zaidi ya asilimia 35 ya protini inayoweza kutumika nchini. Kwa wastani, ununuzi wa mahindi unachangia asilimia 16 ya matumizi ya chakula cha nyumbani, lakini takwimu hii inatofautiana sana na eneo. Kwa hiyo, ongezeko la mahitaji ya mahindi miongoni mwa wananchi linatarajiwa kuendesha soko la nafaka la Tanzania katika kipindi cha utabiri.

Mahindi ni mojawapo ya mazao makuu ya Tanzania, yanayotoa zaidi ya asilimia 45.0 ya ulaji wa kalori kwa siku nchini. Ili kukidhi mahitaji ya ndani, wakulima wengi hulima mahindi kwenye mashamba yao. Ni mojawapo ya bidhaa kubwa za kilimo kwa suala la uzalishaji kiasi. Mahindi pia ni muhimu kwa kulisha kuku na mbadala kwa sekta ya Uchachushaji. Inakua chini ya aina za mseto na teknolojia zilizobadilishwa maumbile.

Mahindi yanalimwa Tanzania katika maeneo ya unimodal na bimodal, hata hivyo, maeneo makuu ya uzalishaji ni hasa katika mikoa ya Iringa, Murogoro, Rufuma, nyanda za juu kusini, Teng Arusha na mkoa wa maziwa ya Kagera. Kwa mujibu wa Shirika la Chakula na Kilimo (FAO), uzalishaji wa mahindi ulifikia tani 5,652,005 mnamo mwaka 2019, kisha kuongezeka hadi tani 7,039,000 mnamo mwaka 2021. Inatarajiwa kuongezeka zaidi wakati wa kipindi cha utabiri ili kukidhi mahitaji ya nje na ya ndani.

• Mazao muhimu zaidi na mipango muhimu zaidi ya kilimo:

Tanzania ina sifa ya kilimo cha mazao mengi ya kilimo, na mauzo ya matunda yanachukua sehemu kubwa kama vile: - Ndizi, maembe, machungwa, mananasi, na watermeloni, ambayo ni matunda makuu yanayozalishwa nchini na yanalimwa sana.

Tanzania na Uganda zinazalisha zaidi ya asilimia 50 ya uzalishaji wa ndizi katika bara la Afrika, na kukua zaidi ya asilimia 70 ya ndizi nyingi katika mikoa ya Kajira, Kilimanjaro, na Mbia nchini Tanzania, na Tanzania pia ina sifa ya kilimo cha maharage bora ya kahawa, majani ya chai, na ni mojawapo ya nchi zinazozalisha zaidi korosho na karanga ambazo zinasafirishwa kwa njia mbichi, na pia kutoka kwa bidhaa kuu za kilimo pamba, mahindi, na mchele.

Tanzania inatekeleza miradi kadhaa ya kuendeleza sekta ya kilimo na kuongeza uzalishaji, kama vile:

1. Programu Endelevu ya Kilimo na Maendeleo Vijijini: Mpango huu unalenga kuboresha mbinu za kilimo na kuongeza uwezo wa uzalishaji wa wakulima. Hii ni pamoja na kutoa mafunzo kwa wakulima katika mbinu za kisasa za kilimo endelevu, matumizi ya mbolea na mbinu za kilimo cha hali ya juu.

2. Programu ya Mageuzi ya Kilimo: inalenga kuboresha miundombinu ya kilimo kwa kujenga na kuboresha mifumo ya umwagiliaji, na kuendeleza mitandao ya usafirishaji ili kuwezesha upatikanaji wa soko. Pia ni pamoja na kutoa fedha kwa wakulima ili kuboresha uzalishaji wao.
 
3. Miradi ya uboreshaji wa mazao: Miradi hii ni pamoja na kuendeleza na kuboresha aina za mazao ili ziweze kuhimili wadudu, magonjwa, ukame na kuongeza tija.

4. Ushirikiano wa kimataifa na misaada ya nje: Tanzania inategemea misaada na ushirikiano na mashirika ya kimataifa kama vile Benki ya Dunia, Umoja wa Ulaya na Shirika la Chakula na Kilimo (FAO) ili kuboresha uwezo wa kilimo na kutoa rasilimali fedha na kiufundi.

• Aina za kilimo nchini Tanzania:

Kilimo cha mvua au cha msimu: Mizizi ya kilimo cha msimu hurudi kwenye ustaarabu wa Afrika ya kale, kwani sio tu aina ya kilimo, bali ni sehemu muhimu ya urithi wa Tanzania, ni aina ya kilimo na inategemea mvua za msimu hasa na zimeenea zaidi vijijini kwa sababu gharama zake ni ndogo na zinafaa kwa maeneo yanayokabiliwa na ukosefu wa maji ya mto au maji ya chini ya ardhi. Baadhi ya wakulima hawategemei mifumo ya umwagiliaji viwandani, bali hutegemea tu msimu wa mvua, na mazao makuu yanayotokana na kilimo cha msimu ni nafaka kama vile: mahindi, ngano, shayiri, mtama, kunde kama vile: maharagwe, vifaranga, dengu, na mboga kama vile: vitunguu, vitunguu saumu, na viazi.

Kilimo cha msimu ni aina muhimu zaidi ya kilimo kwa sababu idadi kubwa ya watu hutegemea kama chanzo cha maisha, na licha ya umuhimu wa kilimo cha msimu, hakina shida, kama vile inategemea kabisa mvua, kwa hivyo ikiwa kuna mabadiliko yoyote katika asilimia ya mvua, uzalishaji unaathiriwa vibaya, pamoja na ukubwa mdogo wa eneo la kilimo, inayofanya iwe vigumu kutumia mashine na vifaa vya kisasa, hivyo uzalishaji hupungua.

Kilimo cha umwagiliaji: Ni neno linalorejelea umwagiliaji bandia kama vile umwagiliaji wa matone, umwagiliaji wa mafuriko au umwagiliaji wa dawa, na aina hii ya kilimo inategemea vyanzo vya maji kama vile mito, maziwa na visima, inayoruhusu kilimo mwaka mzima, tofauti na kilimo cha msimu, ambacho kinaruhusu kilimo katika msimu wa mvua tu.  "Kutokana na matumizi ya teknolojia ya umwagiliaji wa matone, serikali iliweza kupata tani 16,510 za mazao kila mwaka," na miongoni mwa mazao muhimu yanayotokana na kilimo cha umwagiliaji: mpunga, pamba, mahindi, na miwa, licha ya ufanisi wa kilimo cha umwagiliaji, inategemea umeme na inahitaji matengenezo ya mara kwa mara, inayofanya gharama kubwa kwa wakulima wengi na pia ina athari za mazingira kama vile salinization ya udongo, na kwa sababu ya utegemezi wa kilimo cha umwagiliaji kwenye umeme, hii inaweza kusababisha uzalishaji wa gesi chafu, ambayo ina athari kwa mazingira.

Kilimo cha biashara na kilimo cha kujikimu: Kwanza, kilimo cha kujikimu: Ni kilimo cha kujitosheleza ambapo wakulima huzingatia kulima mazao ambayo yanatosha kwao kujilisha wenyewe na familia zao, na asilimia kubwa ya wakazi wa vijijini hutegemea, hasa katika maeneo ya mbali ambayo hayana masoko ya kuuza mboga na matunda, lakini wale wanaowategemea wanakabiliwa na changamoto nyingi kama vile uzalishaji mdogo kutokana na ukubwa mdogo wa eneo la kilimo na matumizi ya zana za zamani. Pili, kilimo cha biashara: Ni aina ya kilimo ambacho kinalenga hasa kuzalisha mazao ili kuyauza katika masoko ya ndani au ya kimataifa, na hiki ni kilimo cha biashara, tofauti na kilimo cha kujikimu, ambacho kinalenga kukidhi mahitaji ya mkulima na familia yake tu bila kuyauza sokoni, na miongoni mwa mazao muhimu ya kibiashara nchini Tanzania: kahawa, chai, tumbaku, pamba, na viungo kama pilipili nyeusi na karafuu. Umuhimu wa kukuza biashara nchini Tanzania upo katika kutoa ajira kwa vijana wengi na kutoa fedha ngumu.

Mbinu za kilimo cha kale na jukumu la serikali katika maendeleo yao:

Ingawa mbinu za kilimo za jadi bado zinatawala mazingira ya kilimo, kuna mabadiliko ya taratibu kuelekea njia za kisasa. Wakulima nchini Tanzania wanategemea mbinu kama vile kilimo cha mvua, ambacho hutegemea mvua za asili ili kunyunyizia mazao, na matumizi ya zana za mikono ambazo ni sehemu muhimu ya maisha ya wakulima wengi katika maeneo ya vijijini. Miongoni mwa zana hizi za mkono ni:

Jembe: hutumika kugeuza udongo, kukua mazao, na kuandaa ardhi kwa kupanda. Mkojo ni mojawapo ya zana za kawaida na muhimu katika kilimo cha jadi.

Mundu: hutumika kwa kukata magugu na kusafisha mashamba, na pia kwa uvunaji wa mwongozo wa mazao mengine.

Sega: hutumika kukusanya uchafu, majani na kukata nyasi, na kusawazisha udongo baada ya kulima.

Jembe: hutumika kuvunja udongo mgumu na kuwezesha mchakato wa kilimo katika ardhi ngumu.

bakuli la jadi: Hutumika kusafirisha maji kutoka vyanzo vya maji hadi mashambani, hasa katika maeneo ambayo mifumo ya kisasa ya umwagiliaji haipatikani. Njia hizi za kurithi ni nafuu na nafuu kwa wakulima maskini, lakini zinakabiliwa na changamoto kubwa kama vile uzalishaji mdogo, hatari ya mabadiliko ya hali ya hewa, na ukosefu wa rasilimali na miundombinu dhaifu.

Kutokana na kuongezeka kwa uhitaji wa kuboresha uzalishaji wa kilimo na kusaidia uchumi wa taifa, Tanzania hatua kwa hatua inapitisha mbinu za kisasa za kilimo. Kilimo cha usahihi ni uvumbuzi muhimu, kwa kutumia teknolojia kama vile mifumo ya umwagiliaji wa matone ili kuboresha matumizi ya maji na kuongeza tija. Mashine za kilimo kama vile matrekta pia hutumiwa kuboresha ufanisi na kupunguza mzigo kwa kazi ya mikono. Teknolojia hizi zimeboresha uzalishaji wa kilimo na kuongeza kipato cha wakulima katika maeneo yaliyotekelezwa, lakini kupitishwa kwao bado kunakabiliwa na changamoto zinazohusiana na gharama kubwa na ukosefu wa mafunzo ya kiufundi.

Ili kukuza mabadiliko kuelekea mbinu za kisasa zaidi za kilimo, serikali ya Tanzania inafanya kazi ya kutoa msaada wa kiufundi na kifedha kwa wakulima. Hii ni pamoja na programu za mafunzo kuhusu matumizi ya teknolojia ya kisasa na mikopo laini kwa ununuzi wa vifaa vya kilimo. Serikali pia inashirikiana na mashirika ya kimataifa kuboresha miundombinu kama barabara na usafiri ili kuwezesha upatikanaji wa wakulima katika masoko. Pamoja na juhudi hizo, bado kazi kubwa inatakiwa kufanyika ili kufanikisha mabadiliko makubwa kuelekea kilimo endelevu na chenye ufanisi zaidi, na kuchangia usalama wa chakula na maendeleo ya kiuchumi nchini Tanzania.

Kutokana na umuhimu wa maendeleo endelevu ya kilimo, serikali ya Tanzania inajitahidi kukuza mazoea endelevu ya kilimo kama vile kilimo hai na upandaji miti, na kusaidia wakulima wadogo hasa wanawake, ambao wana jukumu muhimu katika maendeleo ya sekta hiyo.

• Changamoto zinazoikabili serikali na wajibu wa viongozi:

Licha ya thamani ya uchumi wa Tanzania, ni nchi ya pili kwa uchumi mkubwa katika Jumuiya ya Afrika Mashariki na ya kumi na mbili katika orodha ya nchi za Afrika kwa pato la taifa, lakini inakabiliwa na changamoto nyingi katika sekta ya kilimo, ikiwa ni pamoja na: ukame na mafuriko, matukio ya hali ya hewa kali, na joto kali linalotokana na mabadiliko ya hali ya hewa (na athari zake katika uzalishaji wa kilimo), pamoja na ukosefu wa uwekezaji katika miundombinu ya kilimo (umwagiliaji, uhifadhi na masoko) na kiwango cha chini cha mbinu za kilimo zinazotumiwa ni moja ya changamoto zinazokabili sekta hiyo,  Kuenea kwa wadudu wa kilimo na magonjwa kama vile kuenea kwa magonjwa ya vimelea na bakteria, kuibuka kwa wadudu wapya ambao ni vigumu kudhibiti, mabadiliko ya idadi ya watu yanayotokana na ukuaji wa idadi ya watu, uhamiaji kutoka vijijini hadi mijini, pamoja na changamoto za kijamii zinazowakilishwa katika ukosefu wa ufahamu wa kilimo, na ukosefu wa usawa katika usambazaji wa ardhi.

Serikali ilitaka kusaidia sekta ya kilimo na kupunguza changamoto zinazoikabili kwa kuandaa sera za msaada kwa sekta hiyo, kama vile: mipango ya serikali ya maendeleo ya kilimo, kilimo endelevu, matumizi ya mbinu za kisasa za umwagiliaji, ushirikiano wa kimataifa na kubadilishana uzoefu, msaada kwa wakulima wadogo, kuhamasisha uwekezaji katika sekta ya kilimo, na kufanya kazi ya kuendeleza masoko ya bidhaa za kilimo. Uhamasishaji na elimu kwa kuongeza kiwango cha uelewa wa kilimo miongoni mwa wakulima, kuhifadhi bioanuai za kilimo ili kuongeza upinzani wa mazao kwa magonjwa na wadudu, na kuboresha rutuba ya udongo kupitia kuongeza mbolea ya kikaboni na matumizi ya njia sahihi za ulimaji.

Katika hayo hapo juu, ni wazi umuhimu wa kilimo katika maendeleo endelevu kutokana na maslahi ya serikali na viongozi ndani yake na athari zake zinaonekana katika kupunguza umaskini na njaa, kuhifadhi mazingira, kuondoa upotevu wa chakula na taka, kuacha uharibifu wa ardhi ili kukidhi mahitaji ya chakula, na kuepuka uhaba mkubwa katika siku zijazo ili kuhakikisha usalama wa chakula na lishe bora kwa jamii.

• Faida na Changamoto za Uwekezaji wa Kilimo:

Uwekezaji wa kilimo nchini Tanzania unaweza kuwa fursa muhimu kutokana na faida nyingi ambazo nchi inatoa katika eneo hili. Miongoni mwa mambo yanayovutia uwekezaji wa kilimo nchini Tanzania ni:

1. Maliasili: Tanzania ina ardhi kubwa ya kilimo na hali ya hewa inayofaa kwa kilimo, ikiruhusu kilimo cha mazao mbalimbali kama pamba, chai, kahawa, mahindi na mihogo.

2. Bioanuwai: Mazingira mbalimbali ya Tanzania yanaweza kutoa fursa kwa maendeleo ya kilimo maalum na adimu cha mazao.

3. Mahitaji ya ndani na ya kimataifa: Kuna ongezeko la mahitaji ya bidhaa za kilimo, katika soko la ndani na kuuza nje kwa masoko ya kimataifa.

4. Vivutio vya Serikali: Serikali ya Tanzania inatoa msaada kwa wawekezaji katika sekta ya kilimo kupitia sera za motisha na motisha za kodi, pamoja na mipango ya kuendeleza miundombinu ya kilimo.

Uwekezaji wa kilimo nchini Tanzania pia unakabiliwa na changamoto na vikwazo vinavyoweza kuathiri mvuto wake, ikiwa ni pamoja na:

1. Miundombinu isiyoendelezwa: Barabara duni na vifaa vya vifaa huzuia usafirishaji wa bidhaa za kilimo na kuongeza gharama za usafirishaji.

2. Matatizo katika ufadhili: Ugumu wa kupata mikopo na huduma za kifedha kutokana na hatari kubwa na ukosefu wa njia sahihi kwa wakulima, hasa wakulima wadogo.

3. Hatari za hali ya hewa: Mabadiliko ya hali ya hewa kama ukame na mafuriko yanaweza kuathiri kwa kiasi kikubwa mazao na uzalishaji wa kilimo.

4. Ukosefu wa teknolojia: Ukosefu wa upatikanaji wa teknolojia ya kisasa na mbinu za kilimo za hali ya juu, ambazo hupunguza uboreshaji wa uzalishaji na ufanisi.

5. Matatizo ya kisheria na kiutawala: Ugumu wa mifumo ya kisheria na forodha unaweza kusababisha ucheleweshaji na ugumu katika taratibu za uwekezaji.

6. Matatizo ya kiafya na kimazingira: uwepo wa matatizo ya kiafya kama vile magonjwa na wadudu wa kilimo, pamoja na masuala ya mazingira ambayo yanaweza kuathiri uzalishaji.

• Uwekezaji na Maendeleo ya Tanzania:    

Ufufuaji wa kilimo wa Tanzania unathaminiwa, kupendwa na kuhamasishwa na nchi nyingi duniani, hasa nchi za Bara la Afrika zinazofurahia hali ya hewa, rasilimali na uwezo sawa, na siri ya hatua iliyoipata inaweza kuwa katika nia yake ya kuhamasisha uwekezaji wa kigeni katika eneo lake, ambapo ilianzisha Kituo cha Uwekezaji cha Tanzania, kinachofanya kazi ya kujifunza na kutambua fursa za uwekezaji, na kuanza kuvutia wawekezaji kufanya miradi ndani ya nchi. Pia imebadilisha sheria zake na kuwezesha njia zote za kufanya uwekezaji nchini Tanzania kuwa lengo la wawekezaji. Kilimo kina nafasi kubwa katika uchumi wa Tanzania, kikiwa ni robo ya pato la taifa na karibu asilimia 80 ya watu wanategemea kilimo na uzalishaji wa chakula kwa ajili ya maisha yao.

Wingi wa maji umechangia kuimarika kwa sekta ya kilimo, kwani Tanzania inajumuisha eneo kubwa la maziwa safi yenye eneo la zaidi ya kilomita za mraba 5,300, ikiwa ni pamoja na nusu ya Ziwa Victoria, nusu ya Ziwa Tanganyika, sehemu ya Ziwa Malawi, maziwa kadhaa madogo, mito Rufuma, Mto Rufiji, Wami na Banjani. Kilimo kinatoa ajira kwa asilimia 66 ya nguvu kazi ya Tanzania, ikimaanisha kuwa karibu watu milioni 23 wanafanya kazi katika sekta ya kilimo.

Kilimo ni msingi mkuu wa mamilioni ya lishe ya watu na usalama wa chakula, na sehemu kubwa ya jamii zilizo hatarini zaidi nchini Tanzania wanaishi vijijini ambako wanategemea ardhi yao kwa ajili ya maisha yao.  

Kilimo nchini Tanzania kina jukumu muhimu katika utengenezaji wa ajira. Sekta ya kilimo ni chanzo kikubwa cha ajira, ambapo watu wengi wanafanya kazi katika mashamba kama vile kilimo cha mimea na wanyama, uwindaji na misitu. Kilimo pia kinaweza kuwa fursa kwa vijana, ambapo wanaweza kushiriki katika maendeleo ya mazoea endelevu ya kilimo na kutumia teknolojia ya kisasa ili kuboresha uzalishaji na masoko. Hii inachangia kuimarisha uchumi wa ndani na kuboresha maisha ya jamii za vijijini nchini Tanzania. Kwa hiyo, sekta ya kilimo yenye afya ni muhimu katika kuhakikisha mustakabali usio na njaa nchini.

Mwishoni, kilimo ni mojawapo ya nguzo kuu ya uchumi wa Tanzania, kwani hutoa ajira na kuchangia kwa kiasi kikubwa katika Pato la Taifa, na licha ya changamoto zinazoikabili sekta ya kilimo, kama vile mabadiliko ya hali ya hewa na miundombinu duni, juhudi za kuboresha teknolojia za kilimo na kukuza utafiti wa kilimo na elimu ni hatua nzuri kuelekea kufikia maendeleo endelevu na kuongeza uzalishaji, na kuchanganya mazao na kuendeleza mifumo ya umwagiliaji inaweza kuongeza uwezo wa nchi kufikia usalama wa chakula na kufikia ukuaji wa uchumi, ni muhimu kuendelea Wekeza katika sekta hii na ufanyie kazi ili kuweka mazingira wezeshi yanayosaidia kuboresha uzalishaji kwa mustakabali bora wa kilimo nchini Tanzania.

• Vyanzo 

https://www.jica.go.jp 

https://www.trtafrika.com/sw/

 https://www.kilimo.go.tz

https://eatv.tv/sw/news/current-affairs/ifahamuhistoria-yasiku-kuu-ya-nanenane

https://eatv.tv/sw/news/current-affairs/ifahamuhistoria-yasiku-kuu-ya-nanenane

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.mordorintelligence.com/ar/industry-reports/grains-market-in-tanzania&ved=2ahUKEwjHo5mI89iHAxWjgf0HHbXQCK0QFnoECBkQBQ&usg=AOvVaw3hYCsh_Wmdu-VTiwCcgrks

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.mordorintelligence.com/ar/industry-reports/grains-market-in-tanzania&ved=2ahUKEwjHo5mI89iHAxWjgf0HHbXQCK0QFnoECBkQBQ&usg=AOvVaw3hYCsh_Wmdu-VTiwCcgrks

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.mordorintelligence.com/ar/industry-reports/grains-market-in-tanzania&ved=2ahUKEwjHo5mI89iHAxWjgf0HHbXQCK0QFnoECBkQBQ&usg=AOvVaw3hYCsh_Wmdu-VTiwCcgrks

https://www.aecfafrica.org/ar/publications/the-tanzanian-agriculture-sector-enabling-environment-for-key-value-chains-in-2022/

https://www.albayan.ae/expo/news/2022-03-04-1.4383366

https://www.jamiiforums.com/threads/kilimo-cha-kutegemea-mvua-nini-kifanyike.1876500/

https://www.mordorintelligence.com/ar/industry-reports/agriculture-in-tanzania-analysis-of-major-crops-and-cereals-industry